سمپوزیوم «از زیست تا فناوری» به میزبانی دانشگاه علم و فرهنگ برگزار شد: زیستفناوری؛ رمز بقا و کلید آینده دنیا
سمپوزیوم «از زیست تا فناوری» با حضور پرفسور اردشیر قوامزاده عضو هیئت علمی افتخاری پژوهشگاه ملی سرطان، دکتر مصطفی قانعی دبیر ستاد زیستفناوری سلامت و فناوریهای پزشکی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان، دکتر محمدحسین ایمانی خوشخو رییس دانشگاه علم و فرهنگ و جمعی از مسئولان جهاددانشگاهی، فعالان و پژوهشگران حوزه زیستفناوری، امروز (چهارشنبه ۲۶ آذرماه) با هدف تبیین پیوند روزافزون زیست و فناوری و بررسی ظرفیتها و دستاوردهای جهاددانشگاهی در حوزه علوم زیستی در سالن همایشهای بینالمللی دانشگاه علم و فرهنگ برگزار شد.
در ابتدای این مراسم، دکتر محمدحسین ایمانی خوشخو، رئیس دانشگاه علم و فرهنگ با اشاره به سابقه فعالیت این دانشگاه در حوزه زیستفناوری گفت: دانشگاه علم و فرهنگ از سال ۱۳۸۶ با راهاندازی رشته تکوین و با همکاری پژوهشگاه رویان وارد عرصه زیستفناوری شد و در سال ۱۳۹۱ دانشکده علوم پایه و فناوریهای نوین زیستی بهصورت رسمی آغاز به کار کرد.
رئیس پارک ملی علوم و فناوریهای نرم و صنایع فرهنگی افزود: در حال حاضر ۸۲۹ دانشجو در ۱۵ رشته و در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در این دانشکده مشغول به تحصیل هستند.
وی اتصال دانشگاه علم و فرهنگ به پژوهشگران و پژوهشگاههای جهاددانشگاهی را از مهمترین مزیتهای این دانشگاه دانست و اظهار کرد: این اتصال موجب شده است که دانشگاه از نظر آموزشی و پژوهشی از شرایط متفاوتی نسبت به بسیاری از دانشگاهها برخوردار باشد.
ایمانی با اشاره به همکاریهای مشترک آموزشی دانشگاه علم و فرهنگ و پژوهشگاهها و پژوهشکدههای جهاددانشگاهی گفت: در حال حاضر هفت رشته بهصورت مشترک با پژوهشگاه رویان، یک رشته با پژوهشکده گیاهان دارویی، یک رشته با پژوهشگاه ابنسینا و یک رشته نیز با پژوهشکده سرطان معتمد راهاندازی کردهایم.
رئیس دانشگاه علم و فرهنگ با بیان اینکه این دانشگاه با کمبود فضا مواجه است، تصریح کرد: برخلاف برخی دانشگاهها که با ظرفیت خالی روبهرو هستند، دانشگاه علم و فرهنگ با محدودیت فضا مواجه است و این موضوع نشاندهنده استقبال از مدل آموزشی و پژوهشی این دانشگاه است.
وی افزود: اعتبار دانشگاه علم و فرهنگ در آموزش عالی کشور بهگونهای است که امکان اخذ مجوز رشتهها خارج از نوبت فراهم شده و در برخی رشتهها، رتبههای برتر کنکور این دانشگاه را انتخاب میکنند.
ایمانی خوشخو، تربیت دکترهای پژوهشمحور و ارتباط نزدیک با پژوهشگاهها را از رویکردهای اصلی این دانشگاه عنوان کرد و از برگزاری نمایشگاه شرکتهای دانشبنیان با تکیه بر هوش مصنوعی در هفتم دیماه خبر داد.
زیستفناوری؛ کلید پایداری زمین
در ادامه این سمپوزیوم، دکتر زهرا شیخی، معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی، با اشاره به تحولات قرن بیستویکم گفت: قرن حاضر، قرن همافزایی علوم است و زیست و فناوری که زمانی مسیرهای جداگانهای داشتند، امروز بهشدت در هم تنیده شدهاند.
وی افزود: از حوزه درمان و کشاورزی تا تحلیل دادههای زیستی و هوش مصنوعی، نشانههای این همزیستی در همه عرصهها قابل مشاهده است.
وی با بیان اینکه نگاه علوم زیستی دیگر صرفاً به مطالعه پدیدههای حیات محدود نمیشود، اظهار کرد: امروز علوم زیستی به طراحی دوباره حیات میاندیشند و در آزمایشگاههای زیستمهندسی، سلولها به کارخانههای زنده قابل بازنویسی تبدیل شدهاند.
شیخی فناوریهایی مانند ویرایش ژن را از جمله ابزارهایی دانست که مرز میان درمان، اصلاح و طراحی را بسیار باریک کردهاند و تأکید کرد: این تحولات علاوه بر ابعاد علمی، پرسشهای فلسفی و اخلاقی جدی را نیز به همراه دارند.
معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی، نقش فناوریهای دادهمحور و هوش مصنوعی را در زیستفناوری بسیار تعیینکننده توصیف کرد و گفت: هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و تحلیل کلاندادهها به قلب تپنده زیستشناسی تجربی تبدیل شدهاند.
وی افزود: در پژوهشهای ژنوم، الگوریتمها قادر به کشف الگوهایی هستند که برای ذهن انسان بهسختی قابل تصور است و در مدلسازی واکنشهای زیستی، هزاران فرضیه در زمانی کوتاه بررسی میشوند.
به گفته وی، این روند امکان تشخیص بیماریها پیش از بروز علائم بالینی را فراهم کرده و تحولی بزرگ در پزشکی ایجاد کرده است.
شیخی همچنین زیستفناوری را کلید پایداری زمین دانست و گفت: در شرایطی که بحرانهای زیستمحیطی با سرعت در حال گسترش است، فناوریهای زیستی از تولید سوختهای زیستی تا مهندسی گیاهان مقاوم در برابر خشکسالی، نقش نجاتبخش دارند.
وی در عین حال تاکید کرد: هر پیشرفت فناورانهای با مسئولیت اخلاقی همراه است و زیستفناوری تنها زمانی سازنده خواهد بود که در خدمت انسان و محیط زیست قرار گیرد.
ظرفیتهای علمی جهاددانشگاهی در حوزه علوم زیستی
در بخش دیگری از این مراسم، دکتر محمدحسین قانیان، رئیس دانشکده علوم و فناوریهای نوین زیستی، این دانشکده را مدلی منحصر بهفرد در سطح کشور دانست و گفت: در حوزه علوم زیستی کمتر مجموعهای وجود دارد که تا این اندازه بهویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی به میدان عمل و مسائل واقعی کشور متصل باشد.
وی افزود: دانشجویان این دانشکده، برنامههای آموزشی و پژوهشی خود را بهطور کامل در پژوهشگاههای جهاددانشگاهی طی میکنند و با پروژههای واقعی و مسئلهمحور مواجه میشوند.
قانیان با اشاره به ظرفیتهای علمی جهاددانشگاهی اظهار کرد: بخش عمده رتبههای برتر پژوهشی جهاددانشگاهی مربوط به مراکز فعال در حوزه علوم زیستی است و همین ظرفیت موجب ارتقای جایگاه این دانشکده شده است.
وی افزود: اگرچه این دانشکده عضو هیئت علمی تماموقت ندارد، اما حدود ۱۰۰ نفر از اعضای هیئت علمی جهاددانشگاهی در حوزه علوم زیستی بهصورت جدی در برنامههای آموزشی و پژوهشی دانشکده مشارکت دارند.
وی برگزاری سمپوزیوم «از زیست تا فناوری» را پاسخی به ضرورت معرفی ظرفیتهای جهاددانشگاهی در حوزه علوم زیستی دانست و گفت: احساس میشد که یک برنامه متمرکز برای معرفی دستاوردها و توانمندیهای واحدهای فعال جهاددانشگاهی در این حوزه لازم است و این سمپوزیوم با همین هدف طراحی شد.
پیوند دانشگاه با نیازهای واقعی کشور
در این رویداد، دکتر محدثه عبدالوهاب، دبیر علمی و اجرایی سمپوزیوم، ماموریت جهاددانشگاهی در حوزه زیستفناوری را پیوند موثر میان دانش دانشگاهی، نیازهای واقعی کشور و تجاریسازی فناوریها عنوان کرد.
وی توسعه پژوهشهای مسئلهمحور، تولید فناوری، تبدیل علم به محصول، کاهش وابستگی فناورانه، شبکهسازی میان صنعت و حاکمیت و تربیت نیروی انسانی فناور را از محورهای اصلی این ماموریت برشمرد.
عبدالوهاب با اشاره به نقش زیستفناوری بهعنوان یکی از فناوریهای پیشران قرن، گفت: این حوزه مرزهای علم و صنعت را درنوردیده و به یکی از ارکان تحول در سلامت، کشاورزی، محیط زیست و توسعه پایدار تبدیل شده است.
وی هدف از برگزاری این سمپوزیوم را آشنایی با زیرساختها و پیشرفتهای زیستفناوری کشور، معرفی مسیر آینده تحقیقات و بررسی چگونگی تبدیل ایدههای نو به کاربردهای فناورانه عنوان کرد.
ضرورت بهرهگیری از تکنولوژیهای نوین
همچنین در این مراسم پرفسور اردشیر قوامزاده، عضو هیئت علمی افتخاری پژوهشگاه ملی سرطان با انتقاد به بودجه پژوهشی کشور گفت: سیستم و نظام کشور باید بودجه منظمتر و بالاتری داشته باشد. همچنین باید از تکنولوژیهای نوین مانند ژن درمانی، سلول درمانی برای درمان بیماریها بهره بگیرد و با صنعتی سازی و تولید داروهای ارزشمند جان هزاران بیمار را نجات دهد.
پزشکی آینده شخصیسازی میشود
در ادامه این سمپوزیوم، دبیر ستاد زیستفناوری سلامت و فناوریهای پزشکی با اشاره به ضرورت حرکت کشور بر اساس اسناد بالادستی، گفت: نخستین اقدام برای هر برنامهریزی این است که مشخص شود چه سند بالاسری وجود دارد و کشور بر اساس آن چه مسیری را باید طی کند. در سالهای گذشته برنامههای کشور عمدتاً کلی بوده، اما در برنامه هفتم توسعه مسیر بهصورت مشخص تعیین شده است.
دکتر مصطفی قانعی با اشاره به تکالیف برنامه هفتم توسعه افزود: در این برنامه، حوزههایی همچون هوش مصنوعی، کوانتوم، زیستمهندسی و زیستفناوری، مواد و ساخت پیشرفته، نانو و فناوریهای علوم شناختی بهعنوان محورهای تمرکز کشور تعیین شده و این ماموریت به معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان سپرده شده است.
وی با اشاره به نقش این فناوریها در اقتصاد کشور گفت: در برنامه هفتم توسعه، سهم معاونت علمی از رشد اقتصادی کشور بهصورت مشخص تعیین شده و هدف این است که سهم اقتصاد دانشبنیان در تولید ناخالص داخلی افزایش یابد. اگر قرار است اقتصاد کشور بدون اتکا به نفت اداره شود، هر حوزه فناورانه باید سهم خود را در خلق ارزش اقتصادی مشخص کند.
دبیر ستاد زیستفناوری سلامت و فناوریهای پزشکی درباره دلیل تمرکز ویژه بر زیستفناوری اظهار کرد: طی دو دهه گذشته، ظرفیت قابلتوجهی در این حوزه ایجاد شده است. بر اساس آمارها، ایران در منطقه رقیب جدی ندارد و در سطح آسیا نیز در میان کشورهای برتر قرار گرفته است.
به گفته قانعی، حدود یکهزار و ۴۸۰ شرکت در حوزه زیستفناوری فعال هستند، تاکنون یکهزار فرآورده زیستی نیز در کشور تولید شده و بیش از ۵۸ هزار نفر در این حوزه اشتغال دارند که نشاندهنده قابلیت بالای این بخش است.
وی با اشاره به جایگاه علمی ایران در این حوزه افزود: از نظر پایه دانشی، ایران در رتبههای ۱۳ و ۱۴ جهانی قرار دارد که حاصل تولید مقالات علمی پژوهشگران ایرانی است. برای ارتقای این جایگاه، تمرکز اصلی باید از مقاله به فناوری و محصول منتقل شود، چراکه شاخصهای مرجعیت تنها با تولید علم محقق نمیشود.
دبیر ستاد زیستفناوری سلامت و فناوریهای پزشکی با اشاره به تغییرات اساسی در حوزه پزشکی گفت: پزشکی امروز با گذشته تفاوت اساسی دارد. آزمایشهایی که امروز در اختیار پزشکان قرار میگیرد، کاملاً متفاوت از گذشته است و درمانها بر اساس دادههای دقیقتری انجام میشود. وی افزود: امروزه در حوزه انکولوژی، درمانها بهصورت دقیق و متناسب با شرایط هر بیمار طراحی میشود و این نشاندهنده حرکت پزشکی به سمت شخصیسازی است.
قانعی با بیان اینکه یکی از شاخصهای مهم، تبدیل مقاله به محصول است، گفت: یکی از معیارهای ارزیابی، تعداد محصولاتی است که مجوز ورود به بازار گرفتهاند. ایران از نظر تعداد محصولات زیستی، رتبه هفتم را در اختیار دارد که نشاندهنده پیشرفت قابلتوجه در این حوزه است، اما برای اثرگذاری اقتصادی، این مسیر باید تقویت شود.
وی از انتخاب ۱۴ مرکز در کشور برای توسعه مراکز جامع سلولدرمانی، پزشکی بازساختی و ژندرمانی خبر داد و گفت: این مراکز با حمایت معاونت علمی فعالیت میکنند و پژوهشگاه رویان یکی از این مراکز است.
وی افزود: تجربه قبلی در زیستفناوری نشان داد که تمرکز بر محصولات پرفروش و دارای بازار، مسیر توسعه را هموارتر میکند. بر همین اساس، در حوزه پزشکی بازساختی نیز ۵۲ محصول انتخاب شده و توسعه آنها بر اساس ظرفیت این مراکز دنبال میشود.
دبیر ستاد زیستفناوری سلامت و فناوریهای پزشکی تصریح کرد: ورود محصولات به بازار مستلزم اخذ مجوزهای لازم از سازمان غذا و دارو است و هدف این است که محصولات پزشکی بازساختی با مجوز رسمی وارد بازار شوند و بهصورت عملی در نظام سلامت مورد استفاده قرار گیرند.
قانعی با تأکید بر تغییر پارادایم پزشکی آینده گفت: پزشکی آینده مبتنی بر پیشبینی، پیشگیری، شخصیسازی و مشارکت فعال بیمار است. در این مدل، پیش از بروز بیماری، اطلاعات ژنتیکی و دادههای زیستی مورد توجه قرار میگیرد و سبک زندگی افراد نیز نقش تعیینکنندهای دارد. به گفته وی، درمانهای عمومی جای خود را به درمانهای دقیق و فردمحور خواهند داد.
وی ادامه داد: پزشکی شخصیشده نیازمند ورود محصولات جدیدی مانند داروهای زیستی، آنتیبادیها، سلولدرمانی و ژندرمانی به بازار است و کشور بر اساس قانون برنامه هفتم توسعه نباید در این مسیر عقب بماند یا دوباره دچار وابستگی شود.
وی با تشبیه برنامهریزی زیستفناوری به طراحی یک فرش گفت: ابتدا باید نقشه کامل طراحی شود و سپس هر بخش با دقت اجرا شود. در حوزه زیستفناوری، نقشه ملی تهیه شده و در این نقشه مشخص شده که هر دانشگاه و هر استان چه مأموریتی دارد و کدام بخش از زنجیره فناوری را باید پوشش دهد.
وی خاطرنشان کرد: این نقشه ملی در سازمان برنامه و بودجه، وزارت بهداشت و معاونت علمی مورد توافق قرار گرفته و به امضا رسیده است. بر اساس این تقسیم کار ملی، دانشگاهها و مراکز علمی با مأموریتهای مشخص وارد عمل میشوند و حمایتهای مالی نیز از طریق بنیاد علم ایران انجام میشود.
قانعی در پایان تأکید کرد: با اجرای این نقشه ملی، دانشجویان و پژوهشگران مسیر روشنی برای اتصال به شرکتهای دانشبنیان خواهند داشت و نتیجه این فرآیند، شکلگیری منظومهای منسجم از علم، فناوری و اقتصاد خواهد بود که جلوهای از توانمندی پژوهشگران ایرانی را به نمایش میگذارد.
سلولهای بنیادی: راه نجات بیماران
همچنین در ادامه این سمپوزیوم، رئیس پژوهشکده سلولهای بنیادی پژوهشگاه رویان به تشریح دستاوردهای سلولهای بنیادی و پزشکی بازساختی در ایران پرداخت و با تشبیه سلولها به «آجرهای سازنده بدن» گفت: بدن انسان حدود ۷۵ کیلوگرمی تقریبا از ۳۷ تریلیون سلول ساخته شده است که هر کدام مانند یک آجر عمل میکنند. در هر سلول مرکز فرماندهیای به نام هسته وجود دارد که مانند یک کتابخانه عمل میکند و شامل ۲۳ جفت کروموزوم است. هر کروموزوم شامل صفحات متعددی از ژنهاست و تمامی این اطلاعات در هر سلول بدن وجود دارد.
دکتر حسین بهاروند با اشاره به انواع سلولها افزود: سلولهای بنیادی ویژگیهای منحصر به فردی دارند؛ این سلولها توان تقسیم بینهایت و ایجاد سایر سلولهای بدن را دارند. سلولهای بنیادی در مغز استخوان، پوست و بافتهای مختلف بدن حضور دارند و نقش حیاتی در بازسازی بافتها ایفا میکنند.
وی با بیان اینکه تعداد سلولهای بنیادی بالغ محدود است، گفت: با استفاده از این سلولها میتوان برخی بیماریها را درمان کرد.
بهاروند ادامه داد: تاکنون درمان بیماریهای پوستی مانند لک و پیس با استفاده از سلولهای اپیدرم موفقیتآمیز بوده و در ۶۰ بیمار نتایج مثبت حاصل شده است. این پروژه، اولین محصول دارویی سلولی کشور بود که در طول ۱۲ سال توسعه یافته و اکنون به مرحله کاربردی رسیده است.
همچنین وی به درمان زخمهای پای دیابتی اشاره کرد و گفت: با استفاده از سلولهای فیبروبلاست، کراتینوسیت و کلاژن، پوست دو لایه بازسازی شده و دومین محصول دارویی سلولی کشور ساخته شده است.
وی اظهارکرد: در زمینه سوختگیها، با پوشش سریع پوست بیمار میتوان از دست رفتن آب بدن و عفونت جلوگیری کرد و جان بیمار را با کمک سلول های بنیادی نجات داد. وی همچنین به ترمیم قرنیه و بازسازی فک آسیبدیده بیماران بر اثر سرطان فک اشاره کرد و توضیح داد که با استفاده از سلولهای مزانشیمی فرد، امکان بازسازی بافت فراهم میشود.
رئیس پژوهشکده سلولهای بنیادی پژوهشگاه رویان از نتایج موفقیتآمیز استفاده از سلولهای بنیادی در جلوگیری از قطع عضو خبر داد و گفت: در مطالعهای روی ۴۰ بیمار کاندید قطع عضو، ۳۳ نفر توانستند از قطع عضو نجات پیدا کنند. علاوه بر این، درمان فلج مغزی و اسپاسم ماهیچهای با پیوند سلولی در مرحله کارآزمایی بالینی فاز ۳ قرار دارد و نتایج اولیه امیدوارکننده است.
به گفته وی، دسته دیگری از سلولهای بنیادی که به «سلولهای بنیادی پرتوان القایی» معروف هستند نیز توسط پژوهشگاه رویان تولید شدهاند.
بهاروند در این باره توضیح داد که این سلولها از سلولهای پوستی، خونی یا حتی ادرار گرفته شده و پس از پردازش در محیط آزمایشگاهی به حالت جنینی بازگردانده میشوند تا قابلیت تبدیل به هر نوع سلول از جمله سلول قلبی، کبدی و عصبی را پیدا کنند.
وی افزود: با استفاده از این سلولها میتوان مغز، قلب یا سلولهای شبکیه را در محیط آزمایشگاهی تولید و برای پیوند آماده کرد.
وی به نمونهای از موفقیتهای این روش اشاره کرد و گفت: در بیماری که سلولهای رنگدانه شبکیه از بین رفته بودند و منجر به نابینایی شده بود، با استفاده از سلولهای بنیادی پرتوان القایی و پیوند آنها، بیمار پس از شش ماه بینا شد. همچنین در بیماران مبتلا به پارکینسون، سلولهای پرتوان مولد دوپامین به مغز پیوند زده شده و به بهبود حرکتی، کنترل انقباض ماهیچهها و علائم روانی کمک کرده است.
بهاروند با تأکید بر اهمیت پژوهشهای سلولهای بنیادی و پزشکی بازساختی در ایران، گفت: ایجاد این سلولها و محصولات دارویی نیازمند دانش و فناوری بالا است و با تلاش پژوهشگران کشور توانستهایم چندین محصول دارویی سلولی را توسعه دهیم و در اختیار بیماران قرار دهیم.
وی در پایان تأکید کرد که حوزه سلولهای بنیادی و پزشکی بازساختی ایران به مرحلهای رسیده است که میتواند راهگشای درمانهای نوین و شخصیسازیشده باشد و نقش کلیدی در ارتقای سلامت عمومی و درمان بیماریهای مزمن ایفا کند.
گفتنی است، در راستای این سمپوزیوم دو پنل تخصصی و علمی با فناوران برجسته حوزه زیست فناوری جهاددانشگاهی و کشوری نیز برگزار شد.